populasyon dinamiği

Balıkçılık Yöneticileri ve Adayları İçin Temel Populasyon Dinamiği Dersleri

GİRİŞ

Balık populasyon dinamiği konusunda pek çok Türkçe ve yabancı kaynak hatta otomatik hesaplama yapan yazılımlar bulunsa da, pratik uygulama kitapçığı şeklinde Türkçe kaynak yoktur. Fisat ve Beam gibi yazılımlar çok fazla yapay müdahale içerir. Burada bazı temel parametrelerin Excel yazılımı aracılığıyla tahmini ve gerekli verinin ölçüm ve toplanmasında dikkat edilecek noktalar konusunda pratik bilgiler verilmesi amaçlanmıştır.
Daha geniş bilgi almak isteyenlerin Sinop Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Avlama ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalında tarafımdan verilmekte olan "Populasyon Dinamiği Hesaplamalarında Bilgisayar Kullanımı" adlı derse dahil olmaları yararlı olacaktır.

Balık Populasyon Dinamiği bir bölgede yaşayan balıklara (balık populasyonlarına) ait aşağıdaki vb. özellikleri tahmin etmeyi amaçlar;

• Ortalama boy / ağırlık / yaş,
• Boy / ağırlık / yaş / cinsiyet dağılımı,
• Boy-ağırlık ilişkisi,
• Yaş-boy ilişkisi (büyüme denklemi),
• İlk üreme boyu,
• En küçük avlama boyu,
• Üreme zamanı (GSİ)
• Yumurta verimi (fekondite)
• Yaşama ve ölüm oranları,
• Stok miktarı.

Bunların dışında en uygun av aracı özelliklerini belirlemek amacıyla karşılaştırma denemeleri, seçicilik tahmini ve balıkçı filosuna ilişkin hesaplamalar da populasyon dinamiğinin ana uğraş alanıdır.
Tüm bu parametreleri tahmin edebilmek için deniz, balıklar ve donanımlar üzerinde çeşitli sayılabilir ve ölçülebilir verilerin toplanması gerekir.

• Balık boyu,
• Balık ağırlığı,
• Balık yaşı,
• Balık sayısı,
• Erişkinlik derecesi,
• Eşey hücrelerin (yumurta ve gonad) miktarı.

Çalışmanın niteliğine göre; ağ ve ağ gözü ölçüleri, çekim hızı, ağın tarama alanı, haritada mevki koyma, yön, mesafe ve hız hesaplama, derinlik, akıntı hızı, su sıcaklığı, tuzluluğu, bulanıklığı ölçme, denizdeki plankton, yumurta, larva sayısı ve dağılımı, teknelerin boyutları ve donanımı ile balıkçı teknesi mürettebatına ilişkin bilgiler gerekli olabilir. Bu veriler daha çok doğrudan sayılır veya uygun cihazlarla ölçülür. Fakat verilerin toplanmasında otomatik ölçüm cihazları ve akustik aletlerden de yararlanılabilir.

Bu yazı dizisinde sadece balık populasyonlarında

• ortalamalar,
• tür, cinsiyet ve büyüklük dağılımları,
• boy-ağırlık ilişkisi,
• büyüme denklemi (yaş-boy ilişkisi),
• ilk üreme ve en küçük avlama boyu,
• üreme zamanının belirlenmesi

konuları ve bunlar için yapılması gereken ölçümler ve tutulması gereken kayıtlar ele alınacaktır. Burada anlatılacak uygulamalar bilimsel çalışmalarda kullanılabilir nitelikte olacaktır fakat ciddi çalışmalar için veri toplama ve formülasyon konusunda FAO tarafından yayınlanan temel kaynakların elden geçirilmesi doğru bir davranış olacaktır.



1- ORTALAMALAR

Ortalamalar basit olmakla birlikte en çok kullanılan populasyon parametreleridir. Bir ortalamanın bilimsel nitelik kazanması için mutlaka standart hatasıyla birlikte verilmesi gerekir.
Ortalamalar ve standart hatalar bir metin yada rapor içerisinde verilirken, başka bir zorunluluk yoksa; ortalamanın virgülden sonraki (ondalık) basamak sayısı, ölçüm hassasiyetinizden bir fazla, standart hatanın basamak sayısı ise ortalamadan bir fazla (ölçümden iki basamak fazla) olmasına dikkat edilirse bir standardizasyon sağlamış oluruz.
Yani; balık boyunu mm olarak ölçüyor ve 12.3cm, 14.7cm, 11.5cm gibi (virgülden sonra bir hane ile) yazıyorsak, ortalama ve standart hata 12.83 cm ± 0.961 şeklinde yazılır.

1.1. Ortalama Balık Boyunun Hesaplanması

1.1.1. Boyun Ölçülmesi

Ortalama balık boyunun doğru hesaplanması için önce balık boylarının doğru ölçülmesi gerekir. Balık boyu ölçüm tahtası denilen özel bir cetvel ile ölçülür. Bu tahtaların sıfır değerine denk gelen hizada bir yaslama engeli bulunur. Balıklar boyu ölçülürken mümkünse daima sağ tarafı üzerine yatırılır. Burun ucu bastırılmadan sıfır dayanağına yaslanır. Balığın ağızı kapalı olmalı, doğal şekilde uzanmalı ve kuyruk yüzgeci gergin ve ölçülecek uzunluğa uygun şekilde açık olmalıdır.

Şekil 1. Ölçüm tahtası

Kuyruk yüzgeci kopuk balıklar kullanılmamalı, kullanılmak zorundaysa ve sayıları çoksa bu balık türü için tüm ölçümlerde çatal boy dikkate alınmalıdır.
Eğer büyük bir balıkta ölçüm yapıyorsak şerit metre kullanılabilir. Fakat ölçümde balığın bedeninin şişkinliğinden kaynaklanan hatayı gidermek için balık yine sağ tarafı üzerine yere yatırıldıktan sonra, ölçüm burun ucu hizası ile kuyrukta ölçmek istenen hizaya kadar düz zemin üzerinde yapılmalıdır.

Şekil 2. Büyük balıklarda boy ölçümü

1.1.2. Balıklarda Boy Ölçüleri

Ölçmeye başlamadan önce balıkların anatomisi hakkında kısa bir bilgi vermekte yarar var. Balıkların kuyruk yüzgeçleri tek loblu, eşit çatal loblu ve birisi uzun olan çatal loblu şekilde olabilir (Şekil 3). Ağız ve burun da ön durumlu, üst durumlu ve alt durumlu olmak üzere üç şekilde olabilmektedir (Şekil 4). Ölçümlerde kuyruk ve ağızın bu özellikleri dikkate alınmalıdır.
 
Şekil 3. Balıklarda kuyruk yüzgeci Şekil 4. Balıklarda ağız konumu

Yetiştirilen balıklarda kuyruk yüzgeci körelebilir, küçük yada büyük gelişebilir veya dondurularak muhafaza edilen balıklarda donma etkisiyle kopma, büzüşme vd. nedenlerle ölçü değişebilir. Bu durumda standart boyu (SL) kullanmakta fayda vardır. Beklemiş balıkların ve bazı balık türlerinin kuyruk yüzgeci ucu kırılabilir, sınırının belirlenmesini zorlaştıracak şekilde ince ve şeffaf olabilir. Bunlarda çatal boyun (FL) kullanılması daha doğru bir ölçüm sağlar. Taze ve normal şekilli balıklarda toplam boyun (TL) kullanılmasında sakınca yoktur. Hangi ölçümü kullanırsak kullanalım tüm çalışma boyunca aynı ölçüyü kullanmak ve sonucu verirken kullandığımız ölçüyü mutlaka belirtmek zorundayız.

1. Standart boy: Burun ucundan kuyruk yüzgecinin başladığı hatta kadar olan mesafe
2. Çatal boy: Burun ucundan gergin olan kuyruk yüzgeci çatal çukuru ortasına kadar olan mesafe
3. Toplam boy: Burun ucundan uzanmış kuyruk yüzgecinin uzun lobu ucuna kadar olan mesafe

Şekil 5. Balıkta boy ölçümleri

Ölçüm hassasiyeti balığın büyüklüğüne göre değişir. En büyük bireyin uzunluğu 25-30 cm ye kadar olan balıklarda 1 mm hassasiyetli ölçüm yapılırken 30 cm-100 cm arasındaki balıklarda 5 mm, 100 cm’den büyük balıklarda 1 cm hassasiyetli ölçüm yeterlidir.

1.1.3. Ölçümlerin Kaydedilmesi

Ölçülen boylar çetele kâğıtlarına, formlara ya da doğrudan bilgisayar ortamına kaydedilebilir. Hangi ortama kaydedilirse kaydedilsin mutlaka balık örneğinin alındığı tarih ve balığın türü de yanına kaydedilmelidir. Ayrıca araştırmada ele alınacak konulara göre; avlandığı yer, zaman, derinlik, av aracı özellikleri, denizin fiziksel ve kimyasal özellikleri, meteorolojik şartlar, ayın durumu, alınan su, yumurta, larva, plankton ve dip çamuru örneklerine ait bilgiler de balık ölçümleriyle bağlantısı kopmayacak biçimde kaydedilebilir. Böylece değerlendirme yaparken ortaya çıkan farklılıkların kaynağı daha doğru analiz edilebilir.
Balık boyu ölçümlerinin kaydedilmesinde kullanılan çeteleler 5 li karalama yöntemiyle tutulursa ileride frekans tablosu (boy sınıflarına göre dağılım) hazırlanırken saymada kolaylık sağlar (Şekil 6).

Şekil 6. Beşli karalama ile boy ölçümlerinin çetelesinin tutulması

1.1.4. Örnek Nasıl Alınmalı ve Kaç Adet Balık Ölçülmeli?

Örnekler populasyonu temsil edilecek şekilde alınmalıdır. Genellikle tesadüfi örnekleme yöntemi kullanılsa da, katmanlı örnekleme yaparak balık yığınının her tarafının doğru temsil edilmesi daha doğru bir yöntemdir. Zira güverteye yığılan canlı balıklar hareketli olduklarından yığının her tarafında balıklar homojen dağılmaz. Bu amaçla balık yığınının eteklerinden ve ortasından kürekle bir kasaya balıklar alınır ve içlerinden yeterince balık örnek olarak alınır.

Balıkçı tezgahlarından, kasalanmış balıklardan, sade solungaç ağlarıyla yakalanmış balıklardan alınan örnekler populasyonu temsil etmez. Fakat av aracıyla ilgili çalışmalar, pazarlanan balıkların niteliğini belirlemeye yönelik çalışmalar, ıskarta ve yan ava ilişkin hesaplamalarda tezgahlardan, kasalanmış balıklardan ve sade solungaç ağlarıyla avlanmış balıklardan da örnek alınabilir. Bu örneklerden populasyonun ortalamasını hesaplayamayacağımızı tekrar belirteyim.

Bir ortalamanın populasyonu temsil etmesi için mümkün olduğunca çok balık ölçülmelidir. Avlanan balıkların tümünü ölçmemiz mümkün olduğunda tüm balıklar ölçülmeli, çok miktarda balık avlandığı durumlarda yukarıda belirtildiği şekilde örnekleme yapılmalıdır. Yapılacak çalışmanın niteliğine göre, populasyon parametrelerinin tahmini için her seferinde 300 adet ve daha fazla balık ölçmekte yarar vardır. Av aracı karşılaştırma denemelerinde ise standart hatayı makul seviyeye indirecek ve tüm boy sınıflarını temsil edecek şekilde toplam ölçüm sayısının 300 adedi geçmesi sonuçların doğruluğu açısından önemlidir.

Ortalama ağırlık ve ağırlık kompozisyonunun belirlenmesi için örnekleme boy için uygulanan şekilde olabilir. Fakat yaş kompozisyonu, GSI ve ilk üreme boy ve yaşının tespiti için tüm boy ve yaş sınıflarını temsil edecek şekilde gayeli örnekleme yapılması daha uygun bir yöntemdir.

1.1.5. Ortalama ve Standart Hatanın Hesaplanması

Basit olarak ortalama; ölçülen tüm değerlerin toplamının (L_i-n) ölçüm sayısına (n) bölünmesi ile elde edilir.


Şeklinde ifade edilir. Özel bir amaç yok ise, geometrik, harmonik, aritmetik ortalama konusuna girmeye hiç gerek yoktur. Diğer ortalama tiplerine ihtiyaç duyanların bu konuda yazılmış temel kaynaklardan yararlanması yerinde olur.

Yüzler, binler hatta onbinlerce verinin sadece ortalama hesabı için hesap makinesine tek tek girilmesine gerek yoktur. Araştırma süresince örneklenen ve ölçülen diğer parametrelerle birlikte tüm verilerin Excel yazılımına bir sefer uygun bir tablo şeklinde girilmesi yeterlidir. Veriler girilirken Excel satır ve sütunları arasında kaybolmak yerine bir Excel formu hazırlanıp veri girişi bu form ile de sağlanabilir. Yazılımın database ve form hazırlama gibi detaylarını özel kaynaklarından öğrenebilirsiniz.

Excel’de matematik ve istatistiksel işlemlerin “=” işaretiyle başladığını, arada boşluk kullanılamayacağını hatırlatmakta yarar vardır.

Ortalama hesaplamak için şu formül kullanılır; =ORTALAMA(X1.Xn)
Burada; X1 ilk boy değerinin bulunduğu hücrenin adresi, Xn ise son değerin bulunduğu hücrenin adresidir. Şekil 7’de X1 için ilk değerin yazıldığı A2 hücresi, Xn için son değerin yazıldığı A23 hücresi kullanılmıştır.



Standart hata aldığımız örneğin populasyonu ve ortalamayı temsil gücünü gösteren bir parametre olup ölçülen balık sayısı arttıkça küçülür.


Burada Sd Standart sapma, n ise ölçülen balık sayısıdır.

Excel’de standart hatayı bulmak için; =STDSAPMA(X1.Xn)/karekök(n) yazmak yeterlidir. X1, Xn ve n yukarıda açıklanmıştır.

=STDSAPMA(A2.A23)/KAREKÖK(22)

1.2. Ortalama Balık Ağırlığının Hesaplanması

Ağırlık ölçümünde balığın büyüklüğüne göre 0.1 gram hassasiyetli bir terazi yeterlidir. 300 gram üzerindeki balıklarda 0.5 gram hassasiyetli teraziler, 5 kg den büyük balıklarda 1 gram hassasiyetli kantarlar yeterli olur. Balık ağırlığını tartarken daha hassas terazi kullanmak anlamsızdır. Çünkü kuruma, vücut sıvısı kaybı, pul dökülmesi ve diğer balıklara başka balıkların pulunun yapışması nedeniyle balıkları yapay ağırlık değişimlerinden bu hassasiyette korumak mümkün değildir. Bu nedenle daha hassas ölçüm boşa emek israfıdır.
Ağırlık ölçerken balıkların pullarının dökülmemiş olmasına, kapların dibinde biriken sıvıyla tamamen ıslak olmamasına veya rüzgar ve güneşe maruz kalarak kurumamış olmasına, örneklemeden sonra bağırsaklar ve midenin aşırı boşalmamış ve vücudun parçalanmamış olmasına dikkat edilmelidir. Ölçüm terazi üzerine konulan ve darası sürekli sıfırlanan başka bir kap ile yapılması terazinin kirlenmemesi ve balığın terazi kefesi dışında bir yere temas etmemesi açısından önemlidir.
Ağırlık ortalaması ve standart hatasının hesaplanması da boydaki formüllerle yapılır. Örneğin;

=ORTALAMA(B2.B23)

=STDSAPMA(B2.B23)/KAREKÖK(22)